جنگ جلولاءجَلُولاء، نام جنگی است که در آن مسلمانان سپاه ساسانی را شکست سختی دادند. ۱ - جنگ جولاء از منظر مورخینابناسحاق و واقدی تاریخ این رویداد را سال ۱۶ ذکر کرده‌اند. [۱]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۲]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۳.
بلاذری [۳]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴ـ۲۶۵.
آن را چند روزی پس از جنگ مدائن ، در آخر سال ۱۶ ذکر نموده، اما ابن‌جوزی [۴]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم،ج۴، ص۲۱۵، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
فتح جلولاء را در ذیقعده سال ۱۶ و نُه ماه پس از جنگ مدائن ضبط کرده است. [۵]
ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ،ج۲، ص۵۲۱، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
خلیفة بن خیاط (متوفی ۲۴۰)، به نقل از سیف بن عمر، تاریخ جنگ جلولاء را سال ۱۷ نوشته و ذیل همین سال به گزارش آن پرداخته، [۶]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد،قسم۱، ص۱۲۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
اما طبری، [۷]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۳.
به نقل از سیف، وقوع این جنگ را در سال ۱۶ دانسته است. در روایتی از قَتاده ( محدث و راوی، متوفی ۱۱۸) وقوع این جنگ در سال ۱۹ ذکر شده است. [۸]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
یعقوبی نیز سال ۱۹ را پذیرفته است. [۹]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۵۱.
به هر روی، بنابراین روایات، مسلّماً جنگ جلولاء مهم‌ترین نبرد پس از جنگ مدائن بوده است.۲ - مقدمه جنگ جلولاء و استقرار سپاه ایرانسپاهیان ساسانی پس از شکست مدائن، به جلولاء گریختند و لشکرهای آذربایجان و باب الابواب و جبال و فارس ، پراکنده شدند، اما پیش از آن، تصمیم گرفتند بار دیگر با تمام نیرو برای دفع مسلمانان بکوشند. پس با سپاهی عظیم در جلولاء اردو زدند، مواضع نظامی خود را با کندن خندق استوار ساختند، [۱۰]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۴.
[۱۱]
ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، ج۲، ص۵۱۹ـ ۵۲۰،بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
زن و فرزندان و بار و بنه خود را به خانقین فرستادند و پیمان بستند که فرار نکنند. [۱۲]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۱۳]
احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال،ج۱، ص۱۲۷، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد).
شمار افراد این سپاه را هشتاد هزار تن نوشته‌اند. [۱۴]
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۱، ص۲۱۰، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
بنا بر بیش‌تر روایات، فرمانده سپاه خُرَّزاد بن هرمز ( برادر رستم فرخزاد ) بود [۱۵]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
[۱۶]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۱۷]
احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۲۶ـ ۱۲۷، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد).
اما ابن‌اعثم کوفی [۱۸]
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۱، ص۲۱۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
او را فرمانده جناح راست سپاه دانسته، و طبری [۱۹]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۴.
مِهران رازی را فرمانده کل سپاه ایران معرفی کرده است.۳ - گزارش جنگ جولاءسعد بن ابی وقّاص ، فرمانده سپاه مسلمانان در عراق ، از مدائن گزارشی برای عمر (حک: ۱۳ـ۲۳) نوشت و وی را از اجتماع سپاه ایران در جلولاء آگاه کرد. عمر به سعد دستور داد که همانجا بماند و لشکری به سوی دشمن بفرستد. [۲۰]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد،قسم۱، ص۱۲۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
یعقوبی می‌گوید عمر به سعد دستور داد با لشکریان خود به جنگ آنان رود. [۲۱]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۵۱.
سعد نیز برادرزاده‌اش، هاشم بن عُتبه بن ابی‌وقّاص، معروف به مِرقال، را به فرماندهی دوازده هزار سپاهی روانه جلولاء کرد. [۲۲]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
[۲۳]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۲۴]
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح،ج۱، ص۲۱۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۵]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۴ـ۲۵.
[۲۶]
ابن‌کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۷۶، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۲۷]
حمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۲۷، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد).
[۲۸]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۶.
و قَعقاع‌ب ن عمرو فرمانده مقدمه سپاه بود. به روایت طبری، هاشم بن عُتبه در صفر سال ۱۶ از مدائن به سوی جلولاء حرکت کرد. در سپاه وی مهاجران و انصار و بزرگان عرب بودند و، با اذن عمر، افرادی که سابقه ارتداد داشتند نیز در سپاه حضور یافتند. [۲۹]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۵.
[۳۰]
ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، ج۲، ص۵۲۰، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
به‌جز آنان، گروهی از دیلمیان ــکه پس از شکست رستم فرخزاد در قادسیه ، کارکرد نظامی نداشتندــ به سپاه اسلام پیوستند. [۳۱]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۸۰.
هاشم سپاهیان ساسانی را در خندقهایشان محاصره کرد. ایرانیان جنگ را فرسایشی کردند و تعمداً به درازا کشاندند. مسلمانان هشتاد بار [۳۲]
ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ،ج۲، ص۵۲۰، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
یورش بردند و سرانجام بر آنان پیروز شدند. یزدگرد سوم ساسانی (حک: ۶۳۲ـ۶۵۱ میلادی )، از حلوان برای سپاه خود کمک مالی و نظامی می‌فرستاد. [۳۳]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۵.
[۳۴]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۷.
وی با فرماندهان نظامی ناحیه جبال نیز مکاتبه و جنگجویانی را بسیج کرد و به جلولاء فرستاد. [۳۵]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
[۳۶]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
در پی آن، سعد لشکریانی به یاری مسلمانان فرستاد و به تدریج شمار سپاهیان اسلام از ۰۰۰، ۲۴ تن افزون گشت. [۳۷]
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۱، ص۲۱۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
مسلمانان تصمیم گرفتند کار دشمن را، پیش از آنکه با نیروهای کمکی تقویت شود، یکسره کنند؛ ازاین‌رو، برای نبرد نهایی صفوف خود را این‌گونه آرایش نظامی دادند: جَریربن عبداللّه بَجَلی در میمنه، حُجربن عَدی کِندی در میسره، قَیس بن مکشوح مرادی در جناح، عمرو بن مَعدی کَرِب در فرماندهی سواران و طُلَیحه‌ب ن خُوَیلِد در فرماندهی پیادگان. سپاه ساسانی نیز چون از پیوستن نیروهای کمکی به سپاه اسلام خبر یافت، آماده حمله شد و صفوف خود را متقابلاً آراست: خرّزاد بن وَهْرِز (هرمز) در سمت راست، فیروز بن خسرو (فیروزان) در سمت چپ، و هرمزان ( حاکم اهواز / خوزستان ) در قلب. بین دو سپاه جنگی شدید درگرفت که از صبح تا شب ادامه یافت. [۳۸]
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح،ج۱، ص۲۱۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۳۹]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۴۰]
احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۲۸،چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد).
[۴۱]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۴.
[۴۲]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۷.
مسلمانان حمله کردند و هاشم بن عتبه به تحریض و تقویت روحیه سپاهیان پرداخت. گفته‌اند امداد غیبی نیز به یاری مسلمانان رسید، چنانکه خداوند بادی بر سپاه ساسانیان فرستاد و همه جا را بر ایشان تیره کرد، به‌گونه‌ای که اسبهایشان در خندق افتاد. در پی آن، سپاه ساسانی راههایی در خندق باز کردند و بالا آمدند و دژ خود را خراب کردند، مسلمانان با شنیدن این خبر، با قوّت جنگیدند. قعقاع نیز با خدعه ندا داد که خندق را گشوده است و بدین‌وسیله سپاهیان را قویدل ساخت. ساسانیان گریختند و مسلمانان آنان را تعقیب و کشتاری هولناک کردند. تا آن‌جا که میدان نبرد از اجساد کشته‌شدگان پوشیده گشت. [۴۳]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۴۴]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۵.
در پاره‌ای روایات ، عدد کشته‌شدگان سپاه ساسانی را صد هزار تن نوشته‌اند [۴۵]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۶.
[۴۶]
یاقوت حموی، ج۲، ص۱۰۷.
که با رقم پیشین درباره شمار لشکریان ایران منافات دارد و مبالغه‌آمیز می‌نماید. پس از این نبرد، آن شهر «جلولاء الوَقیعة» نام گرفت. [۴۷]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
[۴۸]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۵.
هاشم بن عتبه، جریر بن عبداللّه بَجَلی را با لشکری انبوه در جلولاء گمارد تا مراقب دشمن باشد و از نفوذ آنان به نواحی عراق جلوگیری کند [۴۹]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۴.
[۵۰]
احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۲۹، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد).
و قعقاع در تعقیب ایرانیان تا خانقین پیش رفت. [۵۱]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۸.
[۵۲]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۳۴.
[۵۳]
ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ،ج۲، ص۵۲۱، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
یزدگرد با شنیدن خبر این شکست، از حلوان به‌سوی جبال رفت. [۵۴]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۸.
[۵۵]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۳۴.
۴ - پیروزی شگرف مسلمانان در جنگ جولاءمسلمانان در جنگ جلولاء اسیران بسیاری گرفتند که به «سَبْی جلولاء» معروف شدند. [۵۶]
احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۲۹، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد).
[۵۷]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۸.
رقم غنایم را هجده و به روایتی سی میلیون درهم نوشته‌اند. [۵۸]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
گفته شده است به هر سوار مسلمان، سه هزار مثقال و به هر پیاده، هزار مثقال سهم از غنایم رسید. [۵۹]
ابن‌ابی‌شیبه، المصنّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۷، ص۶۶۳، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۶۰]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد،قسم۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
[۶۱]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹.
همینطور سهم هر سوار نُه هزار سهم و نُه چهارپا شد. سلمان بن‌ربیعه، غنایم را میان مسلمانان قسمت کرد و سعد بن ابی‌وقّاص خمس غنایم را، شامل طلا و نقره و ظرف و جامه و جواهر ، نزد عمر فرستاد. [۶۲]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹ـ۳۰.
۵ - لقب جنگ جولاء از دیدگاه مورخینبا فتح جلولاء مسلمانان بقایای سپاهیان ساسانی را در منطقه مرزی بین ارتفاعات ایران و عراق درهم شکستند و ایرانیان از دره دجله و فرات (یعنی منطقه جنوبی جزیره ) بیرون رانده شدند. [۶۳]
بلاذری (لیدن)، ج۱، ص۲۶۵.
[۶۴]
دانیل کلمنت دنت، مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام،ج۱، ص۵۰ـ۵۱، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۵۸ش.
ازاین‌رو، برخی مورخان جنگ جلولاء را فتح‌الفتوح نامیده‌اند. [۶۵]
خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، قسم۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸.
[۶۶]
عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۳۹۰، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶ - آثار مکتوب متأثر از جنگ جولاءشاعران نیز درباره این جنگ شعرهایی سروده‌اند. [۶۸]
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح،ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۶۹]
یاقوت حموی، ج۲، ص۱۰۷.
ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (متوفی ۲۲۵)، در ضمن کتابی، اخبار جنگ جلولاء را گرد آورده بود. [۷۰]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۱۱۵.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌شیبه، المصنّف فی الاحادیث و الا´ثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۲) ابن‌اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، قاهره ۱۲۸۰ـ۱۲۸۶، چاپ افست بیروت. (۳) ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲. (۴) ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۵) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۶) ابن‌کلبی، جمهرة النسب، ج۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶. (۷) ابن‌ندیم. (۸) عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۹) بلاذری (لیدن). (۱۰) خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، روایة بقی‌بن مخلد، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ۱۹۶۸. (۱۱) دانیل کلمنت دنت، مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۵۸ش. (۱۲) احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر) ۱۳۷۹/۱۹۵۹ (، چاپ افست بغداد). (۱۳) طبری، تاریخ (بیروت). (۱۴) یاقوت حموی. (۱۵) یعقوبی، تاریخ . ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جنگ جلولاء»، شماره۴۷۹۹. |